Abdullah Deveci*
1789 yılında Fransa’da siyasi yapının değişmeye başladığı süreç tüm insanlığı etkilemiş ve devletlerin yapılarında değişikliklere yol açmıştır. Bu çalkantılı yıllar, mutlakıyetçi rejimlerin yıkılıp ulus-devlet yapılarının ortaya çıkmasının nedeni olduğu kadar, “özgür ve sömürüsüz bir dünya mümkün” diyenlerin de kök saldığı bir dönemdi. Ayrıca seküler niyetin bir hareket olarak ortaya çıkışı Fransız Devrimi’nin bir sonucudur. 1789’dan 1799’a kadar süren, hükümdarın yetkilerinin sona ermesiyle başlayıp, hükümdarın ve tüm soyluların tasfiyesi ile biten bu süreç, tam anlamıyla I. Napolyon’un 1804’te imparatorluğunu ilan etmesiyle sona ermiştir. Bu dönem siyasi gelişmelere bağlı olarak farklı şekilde değerlendirilmektedir. duruşlar. Jakobenlerin iktidarda olduğu orta dönem de öyle. Kasım 1793 ile Nisan 1794 arasında Jakobenler kısa süreli de olsa devrimin en etkili gücüydü.
Destansı hikayelerin yanı sıra her bölümden çok sayıda kişinin giyotinle idam edilmesi dönemin ne kadar acımasız olduğunu gösteriyor. Bu dönemde siyasi suikastlar da cinayetlerin bir başka biçimi haline geldi. Jakoben Jean-Paul Marat’ın Jiroden’li asil bir hanım olan Marie-Anne Charlotte de Corday d’Armont tarafından öldürülmesi bu suikastlardan biridir. Doktor, fizikçi, gazeteci ve parlamenter politikacı olan Marat, Fransız Devrimi’nin en etkili liderlerinden biriydi. Onun öldürülmesi Jakobenleri derinden etkiledi. Nicos Hadjinicolaou, ‘Sanat Tarihi ve Sınıf Mücadelesi’ adlı kitabında şöyle açıklıyor:
1793’teki Ulusal Konvansiyon toplantısında yurttaş Guirault, Marat’ın ölümünden bahsederken Konvansiyon üyesi ressam Jacques-Louis David de oradaydı. Guirault, cinayetin ciddiyetinden bahsederken ressam David’e sesleniyor: Neredesin David? Vatanı için ölen Le Peletier’i tasvir eden eseri ölümsüzleştiren sizdiniz… Artık bir tabloya daha ihtiyaç var. David tüm kalbiyle cevap verdi: “Elbette yapacağım!” diyor. Böyle bir diyaloğun ardından ortaya Fransız Devrimi’nin ikonik eserlerinden biri olan “Marat’ın Ölümü” isimli fotoğraf çıkıyor.
JAKOBİNLER VE MARAT
1789’dan sonra L’Ami du peuple (1789-1792, Halkın Dostu) gazetesini çıkaran Jean-Paul Marat, yazılarıyla dikkat çekti ve çok tepki aldı. Marat bir Jakoben’di. Soyluların ayrıcalıklı konumlarıyla mücadele etmek amacıyla ulusal egemenlik davası için kurulan Jakoben kulüpleri 1789-1794 yılları arasında faaliyet göstermişti. Montesquieu’nün kölelik karşıtı görüşlerinden ve Rousseau’nun fikirlerinden büyük ölçüde etkilenen Marat, Bastille’e saldıran yoksulların, zenginler gibi yurttaş olarak hakları vardı. Ancak Marat’nın bağlı olduğu Jakobenizmin her dönemde aynı olan siyasi ve ideolojik yapısından bahsetmek mümkün değildir. Jakobenler 1789’dan 1792’ye kadar meşruti monarşi çabası içindeyken, 1793-94’ün ortalarında Robespierre’in rehberliğinde sert yöntemler uyguladılar. 1871’de yaklaşık iki ay süren Paris Komünü’nü hayata geçiren gelenek Jakobenleri de içeriyordu.
Karl Marx, Jakobenleri devrimciliğin ilk cisimleşmelerinden biri olarak görmüş ancak sınıfsal tutumları nedeniyle Jakobenleri hayalperestler olarak tanımlamıştır. 18. yüzyıl devrimcileri toplumdaki kirli maddi temeli görmeden siyasi üst sınıfı idealize ettiler. Asalet tasfiye edilirken, burjuvazinin ekonomik bağlarının belirlediği ortamda devrim Jakobenler açısından başarı ile sonuçlanmadı. Böylece Antik Yunan demokrasisinden ilham alan idealleri inşa etme çabaları daha başlangıçta sekteye uğradı.
Marat’ın özgürlük konusunda farklı görüşleri vardı. Sınırsız niyet özgürlüğüne karşıydı. Ona göre gerçek vatanseverler özgür olmalı, başkalarının böyle hakları olmamalıdır. Böyle bir yaklaşımın nedeni siyasi ortamın çok sert olmasıyla ilgili olsa gerek. Bu yaklaşım sadece Marat ve Jakobenlikle ilgili değildir. Hemen hemen her siyasi grup benzer şekilde düşünüyor; Düşünceleri yasaklamayı bırakın, canlar doğrudan yok edildi. Kısacası farklı toplumsal grupların bir arada yaşamaya yönelik tutumları oldukça olumsuz ve oldukça sertti. Jakobenleri sert bir şekilde eleştirenler, yaşadıkları katliamları unutuyorlardı. Marat cinayeti de bu katliamlardan biriydi…
FRANSIZ DEVRİMİNİN KUTSAL ŞEHİTİNİN RESMİ: MARAT’IN ÖLÜMÜ
Marat bir cilt hastalığından muzdaripti. Devrimden önce kraliyet polisinden kaçarken kanalizasyonda hastalığa yakalandığı söyleniyor. Dönemin hekimleri farklı teşhisler koyarak hastalığının uçuk, egzama, çölyak ve şeker hastalığından kaynaklanan cilt sorunları olduğunu açıkladı. Küvette tasvir edilmesinin nedeni ise yaşadığı hastalıktan kaynaklanmaktadır. Marat günün uzun bir zamanını ılık ve kükürtlü suda geçirdi. Cilt hastalığına eşlik eden baş ağrıları da vardı. Bu nedenle başına sirkeli bir tülbent sürerdi. Küvetin üzerine konulan tabağa yazılarını yazdı ve burada misafirleriyle buluştu.
Charlotte Corday adlı Girondin yanlısı bir kadın, Marat’a kendisiyle tanışma arzusunu bildiren bir not gönderir. Fotoğrafta sol elinde tuttuğu bu not “13 Temmuz 1793. Marie-Anne Charlotte de Corday vatandaş Marat’a. “Mutsuz olduğum için kaderini belirleme hakkım var.” okunur. Charlotte Corday içeri girdiğinde Marat’ı sağ köprücük kemiğinin altından tek bir bıçakla öldürür. Bu Jacques-Louis David’in fotoğrafladığı olay.
Ressam David’in bu tablosu hakkında söylenecek ilk şey, fotoğrafın ne kadar sade olduğunu vurgulamak olacaktır. Marat küvette göğsünden bıçakladı, sağ elinde üzerinde yazılar bulunan bir kağıt, sol elinde ise tüy kalem yere düştü. Yerde bir hançer, üzerinde Marat ve David yazan rahat bir raf, rafta bir mürekkep hokkası, bir tüy kalem ve üzerinde yazıların olduğu başka bir kağıt… Duvarın neredeyse yarısını kaplayan kahverengi ve yeşil tonlarında boyalı sade bir duvar. fotoğraf arka plan olarak kullanıldı…
Ressam David, Marat’ın sadece meslektaşı değil aynı zamanda yakın arkadaşıydı. David sadece olayı tasvir eden bir fotoğraf yapmak istemedi, aynı zamanda bu resmi yorumlayan birçok araştırmacının söylediği gibi, Antik Yunan ve Roma’yı taklit eden, eski ustaların kutsal metinleri görselleştirmesi biçiminde klasik bir dil kullandı. Fotoğrafta David dışındaki her şey natürmort olarak tasvir ediliyor. Uşun Tükel anlatıyor: Şair ve daha fazlası olan Charles Baudelaire, yarım asır sonra tabloya bakarken boşluktan bahsediyor. İnsan Marat’ın kahramanlığını fark ediyor. Bu odanın soğuk havasında, bu soğuk duvarlarda, bu soğuk ve tabuta benzer küvette geldiğinde. İnsanın acısı, şefkati gibi duygular yoktur.
Araştırmacılar, Caravaggio’nun “İsa’nın Gömülmesi” tablosu ile “Marat’ın Ölümü” tablosu arasındaki benzerliklere dikkat çekti. Vücudun tasviri, özellikle baş ve kolların duruşu, David’in Caravaggio’nun bu fotoğrafını gördüğünü ve oradaki gibi kutsal şehitliğin fotoğrafını çekmek istediğini gösteriyor. Üstelik fotoğrafta antik heykelleri anımsatan klasik üslup mevcut, Marat’ın yüzünde herhangi bir acı belirtisi olmadığı için, Marat cilt hastalığı belirtileri yerine pürüzsüz bir ciltle gösteriliyor, yerde herhangi bir kişi veya nesne yok. dikkati çeker/dikkati dağıtır ve ışık huzmesi Marat’ın yüzünü ve omuzlarını aydınlatır. Tüm olasılıklar kullanıldı.
Caravaggio, İsa’nın Gömülmesi (1603-1604), Pinacoteca Vaticana.David bu tabloyu tamamladıktan sonra yaklaşık dört ay boyunca Fransız Devrimi Ulusal Kongresi’nde sergilendi. Bu da Marat’ın Fransız Devrimi için ne kadar değerli olduğunu ve hafızasının ne kadar güçlü olduğunu gösteriyor. Yıllar sonra 1917 Devrimi’ni gerçekleştirenler Jakobenleri unutmadı ve Sovyet savaş gemilerinden birine Marat adını verdi.
DAVUD VE NEOKLASİKLİK
Fransız Devrimi ile mutlakiyetçilik tasfiye edilirken vatandaşlık, vatanseverlik ve milli değerler gibi kavramların kullanımı yaygınlaştı. Bu değerlerin kökeni Antik Yunan ve Roma’da aranmaktadır. Devrimin istediği meclis, bir zamanlar hükümdarın emriyle işbirliği yapabileceği soylular, rahipler ve burjuvalardan oluşan üç gruptan oluşan meclis değildi. Antik dönemin meclisleri ilham vericiydi ve amaç her kesimden erkeğin seçilebileceği bir yapı yaratmaktı. Sanat eskisi gibi olmamalı. Siyasi yapıya yol açan maliyetler, klasisizmin biçimsel dünyası ile birlikte sanat alanında da kendini göstermiştir. Bu bakımdan Winckelmann’ın 18. yüzyılın ikinci yarısında özel bir yeri vardır. Winckelmann yazılarında Barok ve Rokoko üslupları yerine klasik formları savunmuştur. Klasik formlarla uyumlu yeni değerlerin sanatsal üretimi de devrimin vazgeçilmeziydi. Bir önceki dönemin saray sanatı olan Rokoko üslubu “özgürlük, eşitlik, kardeşlik” davasına uymuyordu.
18. yüzyılın ortalarında gerçekleştirilen Pompeii ve Herculaneum kazıları neoklasizmi etkileyen gelişmelerdir. Kazılar toplumda Antik Çağ’a yönelik yeni bir ilgi ve bakış açısı yarattı. Antik dönem aydınlar arasında büyük bir merakla araştırılıyor, bir tutku haline gelen antika koleksiyonculuğuna yüklü miktarlarda paralar ödeniyordu. Hauser’e göre, “İtalya’ya gitmek sadece iyi bir eğitim için bir koşul değil, aynı zamanda bir gencin eğitimi için de bir zorunluluktu.” Dönemin sanatçıları, yazarları veya aydınları, İtalya’da sanat eserlerini gördükten sonra yeteneklerinin en üst seviyesine ulaşacaklarına inanıyorlardı. Paris’teki Davud ekolünün tüm etkisine rağmen Antik Çağ’ın merkezi İtalya olarak görülüyordu.
İtalya’ya olan ilginin büyüklüğünü Goethe’de görmek farklı olurdu. Goethe, İtalya gezisi sırasında antika eşyalar toplamış ve Weimar’a dev heykeller getirmiştir. Goethe’nin büyük boyutlu “Tanrıça Hera” heykeli nedeniyle “Hera Odası” adını verdiği oda, burjuva dekoru ile Antik Çağ merakı arasındaki ilişkiyi anlaşılır kılıyor. Ayrıca İtalyan seyahatlerinin ve antik sanatın değerini de anlıyoruz çünkü David’in İtalya’da bir atölyesi var. Bu atölyede David’in ünlü tablosu “Le Serment des Horaces” (Horace Kardeşlerin Yemini) sergilendi. Fotoğraf o kadar ilgi gördü ki önüne çiçekler konuldu. Davut’un bu başarısı devrimci bir isyan, klasik bir ideal ve ilerici bir atılım olarak görülüyordu. Yeni dönemin başından itibaren neoklasik tarzda fotoğraflar çeken David, giderek neoklasik tarzın en öne çıkan sanatçısı haline geldi. Robespierre’in düzenlediği festivaller ve oyunlar için de dekorasyon ve kıyafet tasarladığını biliyoruz.
Jacques Louis-David, Le Serment des Horaces(1794), Louvre Müzesi, Paris. Antik çağ sadece plastik sanatlarda değil mimaride de ilham kaynağıydı. Paris Madeleine Kilisesi ve Paris’in Koruyucu Azizi Sainte-Genevièv’e adanmış bir kilise olarak inşa edilmiştir.
1789 yılında açıldıktan kısa bir süre sonra bilimin, sanatın ve devrimin önemli liderlerinin gömüldüğü bir mozole yapısına dönüşen panthéon gibi yapılar, antik pagan tapınaklarından ilham almıştı. Marat’ın yanı sıra Émile Zola, Victor Hugo, Jean-Jacques Rousseau, Voltaire, Marie ve Pierre Curie de burada gömülü.
Klasisizmin yeniden canlanmasıyla yaratılan devrim sanatı ve neoklasik form dünyası Avrupa’ya yayıldı. Fotoğraf sanatında Rubens-Poussin’in klasik üslubu zamanla akademik bir nitelik kazanır. Hauser’e göre 18. yüzyılın sonlarında Avrupa’da hakim olan en değerli sanat olan neoklasik sanat, artık burjuva sanatı olacaktı. Dışavurumculuğun dekorasyona tercihi daha önce hiç bu kadar açık olmamıştı. Soyluların ve sarayın istek ve zevklerine göre yapılan sanat artık tarih olmuştu…
Paris Panthéon (1758-1789).David daha sonra Birinci Cumhuriyet’i sona erdiren Napolyon’un baş ressamı oldu. David’den bir nesil sonrasına dair yazıları ve faaliyetleriyle dikkat çeken anarşist Proudhon, devrimin başlangıcındaki David ile 1800 sonrası Napolyon’un ressamı olan David’in aynı sanatçı olmadığını söylüyor. Sanatçının “Saint-Bernard Dağı’nda Napolyon” (1800) tablosunu devrimin ilk yıllarında çekilmiş “Tenis Kortu Yemini” (1792) ve “Marat’ın Ölümü” fotoğraflarıyla karşılaştıran Proudhon’a göre, Napolyon için çekilen fotoğraf dalkavukluğun bir örneğidir. “Marat’ın Ölümü” fotoğrafı hakkında övgüyle söz eden Proudhon, şunları söyledi: “David’in, Marat’ın ölümünü yeniden canlandırmak amacıyla yaptığı, son derece dokunaklı ve düşünce derinliği olan böyle bir tabloya karşı nasıl bir eleştiri yapılabilir bilmiyorum. şahit olduğu gerçek: “Bu fotoğrafla halkın dostu Marat’ı düşünmemiz isteniyor.”
Sonuçta sorun görme biçimindedir. Peter Weiss’in dediği gibi: Kültürün kendi malı olduğu bilinciyle dünyaya bakanlar, önce efendileri ve hükümdarları görürler. Çünkü onlar kendi taraflarındalar. Marat’ın fotoğrafında büyük insanlığı farklı bir şekilde görmek çok mümkün.
*Sanat Tarihçisi, Eskisehir Okulu
